Oppenheimer

“Now I Am Become Death, the Destroyer of Worlds”

Þetta voru hin frægu orð J. Roberts Oppenheimer, sem var oft kenndur við nafnið ‘faðir atómsprengjunnar,’ en orðin eru úr trúartexta Hindúa og lét hann frasann falla eftir að hann sá fyrstu tilraunina verða að veruleika. Heimurinn yrði aldrei samur til frambúðar og margir sem unnu að þróun kjarnorkusprengjunnar töldu sig trú um að mögulega getað stytt stríðið og bjargað fleiri mannslífum en ella, en þá fór önnur keðjuverkun af stað. Öllum fagnaðarlátum fylgdu fljótt miklar hremmingar og þarna kristallast í rauninni kjarninn sem gerir þessa sögu að svo miklu bíói.

Ef það er einhver kvikmyndagerðarmaður sem elskar sögur af þjáðum en framúrskarandi snillingum með stóra drauma og í kappi við tímann, þá er það Christopher Nolan, sem steypir sér beint úr þægindaramma hasarmynda í tilbreytinguna að tækla mun þyngra efni. Þá heldur betur girti hann sig með Oppenheimer, þessu klikkaða flykki af gullstykki frá ferköntuðum en frábærum kvikmyndagerðarmanni sem sækir í nýja stíla og gömul brögð frá sér sjálfum.

Nolan kemur hér með afar frjálsa aðlögun á bókinni ‘American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer, svo úr verði hin einkennilegasta og sérdeilis frískandi útkoma eða nálgun á ‘biopic-formúlunni.’ Þetta verk er því miklu meira í líkingu við hráa, ögn abstrakt, mannlega, jafnvel svartsýna og minimalíska kvikmyndagerðarmanninn sem gerði Memento, Following og stuttmyndina Doodlebug. Aðeins meiri tennur, tilraunasemi og klassi er kominn í leikstjórann aftur og skilar það af sér tignarlegri samsuðu af klínískum dramatrylli og tens karakterstúdíu.

Það er heilmikið umfang í sögunni og framleiðslupeningurinn sést ágætlega á skjánum en heilt yfir er það handritið sem mest grípur og þá með betri samtölum sem Nolan hefur skrifað í áraraðir. Það bregst heldur ekki hvernig tekist hefur að stilla upp spennandi strúktúr í kringum tvær ólíkar tímalínur (og tilheyrandi frásagnarstíla, þar sem annar er t.a.m. í svarthvítu) sem gefur frískan tón á þegar óhefðbundna en massaskemmtilega ævisögumynd. Herlegheitunum er síðan límt saman með glæsilegri kvikmyndatöku hjá Hoyte van Hoytema, öflugri samsetningu klipparans Jennifer Lame, stingandi strengjum þessarar þrumutónlistar frá Ludwig Göransson, vandaðri sviðsumgjörð sem selur þetta tímaflakk og nánast óumdeilanlega öflugasta burðarleikaranum í Nolan-mynd til þessa. Loksins er Cillian Murphy orðinn meira en aðeins fastagestur í bakgrunninum hjá leikstjóranum.

Flakkað er títt á milli tímalína en handrit Nolans hólfar heildarsöguna í þrjá sterka áherslupunkta; forsagan (e. kynningin), framkvæmdin og afleiðingarnar. Fer circa klukkutími í hvern nefndan þátt og á leikstjórinn alveg skilið einhver prik fyrir að þéttpakka þessa þrjá klukkutíma vel án þess að myndin virki á nokkurn vegu ruglingsleg, stöppuð, í flýti, holótt eða drollandi. Nolan sóar ekki stakri mínútu og einbeitir sér af helium hug að ferlinu, aðferðafræðinni, teymisvinnunni, óvissunni, fórnunum sem fylgir snilligáfunum og öllu því sem gerði Oppenheimer umdeildan og áhugaverðan. Einnig skoðar hann hvers vegna frumkvöðullinn með hattinn ætti að vera séður sem einn mikilvægasti maður mannkynssögunnar, eins og Nolan vill sjálfur meina. Hugsunin með frásögninni er ekki til að upphefja lítilmagnasigur eða koma út sem víti til varnaðar, heldur meira kannski tragísk sálumessa draumóra.

Oppenheimer breytir heiminum með atómsprengjunni, sem í kjölfarið leiðir af sér þróun þar sem hann átti hönd í frummyndinni að sköpunarverkinu sem gerði heiminn að verri stað þegar fjöldaframleiðslan hófst. Oppenheimer spyr sjálfan sig óbeint hvort eigi að vera stoltur af afrakstri sinnar vinnu eða fyllast eftirsjá og sjálfshatri yfir öllu því sem útkoman táknar fyrir framtíðina.

Skoðum eina grillaða og ferlega ýkta hliðstæðu; Þegar Nolan gerði bombuna The Dark Knight varð skyndilega eins og hann hafi orðið ósigrandi strax frá útgáfu og margtilbeðinn út frá henni. Sú kvikmynd breytti óneitanlega stórmyndaheiminum í Hollywood og ekki síður ofurhetjugeiranum; til hins betra og verra. Þessi ‘realismi’ (e. ‘dark & gritty’ stíll) Nolans varð svo kóperaður og margsinnis endurunninn af öðrum og úr þessu varð leiðinlegt trend sem skyggði talsvert yfir upprunalegan ferskleika Nolans.

Nú vissulega blasir þarna strax við himinhár stigsmunur á afreki mannsins sem hann upp á kjarnorkusprengjunni og þess einstaklings sem gerði stórmynd um Batman og kom af stað leiðinlegu trendi, en Nolan reynir eins og hann getur með skrifunum eða kemst ekki hjá því að spegla sig í Oppenheimer af öllum krafti og setja sig lauslega í hans spor.

Án þess að það bitni endilega á gæðunum þá snýst kvikmyndin í raun og veru um það að segja okkur trekk í trekk hvað J. Robert Oppenheimer er frábær; hvað það er erfitt að vera frábær ofurheili, hvernig það er að vera virtur og tilbeðinn, hvað ástríðufullur leiðtogi getur afrekað með sterku teymi sínu, hvað mennirnir í jakkafötunum eru miklir fýlupúkar, hversu mikið þú þarft að svara fyrir sjálfan þig og þín vinnubrögð í sköpuninni þegar hún er komin út í heiminn, hvað börnin í lífi þínu eru mikið aukaatriði og hvað konurnar gera ekkert annað en að styðja þig og þinn málstað. Því er aldrei hægt að undirstrika það nógu oft hversu geislandi kalhæðnin er þegar eiginkona Nolans, Emma Thomas, hefur framleitt rétt um bil allar hans myndir. Vænn fjöldi sagna þar sem makarnir eru annaðhvort farangur þjáningar í formi plottmaskínu eða hreinlega aukaatriði.

Með sístækkandi safn af kvikmyndatitlum hafa mynstrin í Nolan-myndum verið skemmtilega umræðuverð í tengslum við algeng þemu eða sameiginleg einkenni; til að mynda hversu oft það fylgir sögunum hans að kærasta/eiginkona/viðhald þurfi að deyja á einhverjum tímapunkti til að gefa aðalpersónunum ( alltaf karlmönnum) hindrun og að lokum hvata til að koma örk viðkomandi karakters frá A til B eða C. Þessi þráður verður nokkuð sláandi eftir því sem árin líða.

Förum aðeins bratt í gegnum dauðu makana; Í Memento var sögupersónan að hefna dauða eiginkonu sinnar sem dó ekki beinlínis fallega (og orsök hennar dauða reynast flóknari en fyrst blasir við). Insomnia er á gráu svæði en þar snýst heill söguþráður um hvort sögupersónan hafi myrt liðsfélaga sinn eða ekki. Í Batman-þríleiknum er fyrrum kærasta söguhetjunnar drepin á hádramatískan hátt, svo eitt dæmi sé nefnt. Síðan er The Prestige í hálfgerðum sérflokki en þar er ekki bara ein heldur tvær eiginkonur sem mæta grimmilegum örlögum til að keyra upp spennuna í samkeppni tveggja listrænna manna. Lykilkarakterinn í Inception eyðir allri myndinni í að gera upp samviskubit sitt við að hafa óbeint myrt spúsu sína, sem herjar á hann í árásargjörnum svipmyndum í gegnum söguna. Aðalmaðurinn í Interstellar saknar látnu eiginkonu sinnar, illmennið í Tenet þolir ekki sína og viðhaldið í Oppenheimer mætir sorglegum örlögum. Upp úr stendur kannski Dunkirk, sem átti þó lítinn séns því þar er fyrst og fremst varla kona í augsýn. Hvort það teljist framför eða ekki er erfitt að segja. Spúsa leikstjórans getur best sagt til um það.

(Ég tek þó fram að ég elska margar af þessum myndum. Þetta er bara svo… áhugavert!)

Persónusköpun er orðin fyrirsjáanlega ábótavant þegar kemur að kvenfólki í Nolan-myndum og er það ferlega miður í ljósi hversu fullpakkaðar þær eru oftast af fólki eða fígúrum. Að þessu sögðu finnst mér reyndar Emily Blunt og Florence Pugh geysilega minnisstæðar og tilþrifaríkar með það litla sem þær fá til að moða úr í Oppenheimer, en þetta mætti reyndar segja um flest alla á skjánum sem heita ekki Cillian Murphy.

Það er ekki bara geysilega einbeittur, margslunginn og bitastæður leiksigur Murphys sem skarar fram úr myndinni, heldur á hann myndina skuldlaust og skammarlaust en fær auðvitað líka að deila þessum leikvelli með fjölda jafningja sem koma, brillera og fara. Algengastur í umræðunni er Robert Downey Jr., og réttilega svo, en Josh Hartnett, Matt Damon og Tom Conti (sem Albert Einstein) bera einnig hressilega af og með stóra bita til að japla á í sínum rullum, sem gerir þá heppnari en flestir aðrir.

Ef við ætlum út í karakter- og leikarasúpuna þá er þetta trúlega stærsti og frægasti leikhópurinn sem Nolan hefur hingað til smalað. Mætti jafnvel færa rök fyrir því að Oppenheimer sé enn ein Hollywood-myndin sem neyðist til að fylla upp í gífurlegan fjölda persóna með þekktustu andlitunum til þess að áhorfendur eigi auðveldara með að hafa tölu á liðinu eða nöfnunum. Grínlaust, tékkið á þessu cast’i…. við erum að tala um nöfn eins og Jason Clarke, Alden Ehrenreich, Rami Malek, Jack Quaid, Alex Wolff, David Krumholtz, Gary Oldman, James Remar, Tony Goldwyn, Kenneth Branagh, Matthew Modine, Benny Safdie, Dane DeHaan, Olivia Thirlby og MIKLU fleiri…

Myndin hefur verið víða gagnrýnd fyrir skítkalt yfirbragð í mannlega hlutanum auk þess að sýna ekkert frá hlið Japana eftir sprengjuárásina á Hiroshima og Nagasaki. Sjálfur get ég ómögulega tekið undir að það hefði eitthvað betur fitað söguna eða kjötað myndina, því þvert á móti finnst mér stærsti krafturinn í þessari mynd vera akkúrat þessi 90% fókus á vísindamanninn einan og ringulreiðina alla frá hans taugatrekkjandi sjónarhorni, en allt mjög formfast og klínískt frekar en melódramatískt. Kvikmyndinni tekst akkúrat að segja margt og allt sem við sem áhorfendur þurfum um þennan Oppenheimer að vita til að allt komi heim og saman í fínni lendingu og þá án þess að mjólka út auka baksögum og annars konar uppfyllingum.

Oppenheimer er hljóðlát og bombastísk; magnþrungin, dúndurskemmtileg, fyndin á tíðum, truflandi og dáleiðandi til skiptis. Kannski er orðið langþreytt sport að lofsyngja Nolan svona mikið en þetta gæti endað sem eitt af bitastæðustu verkum þessa manns þegar horft er yfir ferilinn. Hið sama gildir svo sem um Murphy. Ef leikstjórinn er heilinn á bak við heildarverkið þá er það tvímælalaust aðalleikarinn sem sér um púlsinn.

Og þvílíkur púls!